MEMORIAS DE ADRIANO

(fragmento; versión bilingüe)

La escritora francesa Marguerite Yourcenar, en el primer capítulo de su novela "Memorias de Adriano", cumbre de la literatura del siglo XX y piedra de toque ineludible de todo amante de la cultura grecolatina y la literatura moderna, pone en boca del gran emperador filoheleno que lograra siglos de paz para Occidente, las siguientes palabras dirigidas en su lecho de muerte al joven futuro emperador Marco Aurelio, traducidas al castellano tan exquisita como insuperablemente por Julio Cortázar (Editorial Sudamericana):

 

"Los cínicos y los moralistas están de acuerdo en incluir las voluptuosidades del amor entre los goces llamados groseros, entre el placer de beber y el de comer, y a la vez, puesto que están seguros de que podemos pasarnos sin ellas, las declaran menos indispensables que aquellos goces. De un moralista espero cualquier cosa, pero me asombra que un cínico pueda engañarse así. Pongamos que unos y otros temen a sus demonios, ya sea porque luchan contra ellos o se abandonan, y que tratan de rebajar su placer buscando privarlo de su fuerza casi terrible ante la cual sucumben, y de su extraño misterio en el que se pierden. Creeré en esa asimilación del amor a los goces puramente físicos (suponiendo que existan como tales) el día en que haya visto a un gastrónomo llorar de deleite ante su plato favorito, como un amante sobre un hombro juvenil.

De todos nuestros juegos, es el único que amenaza trastornar el alma, y el único donde el jugador se abandona por fuerza al delirio del cuerpo. No es indispensable que el bebedor abdique de su razón, pero el amante que conserva la suya no obedece del todo a su dios. La abstinencia o el exceso comprometen al hombre solo; pero salvo en el caso de Diógenes, cuyas limitaciones y cuya razonable aceptación de lo peor se advierten por sí mismas, todo movimiento sensual nos pone en presencia del Otro, nos implica en las exigencias y las servidumbres de la elección.

No sé de nada donde el hombre se resuelva por razones más simples y más ineluctables, donde el objeto elegido sea pesado con más exactitud en su peso bruto de delicias, donde el buscador de verdades tenga mayor probabilidad de juzgar la criatura desnuda. Partiendo de un despojamiento que iguala el de la muerte, de una humildad que excede la de la derrota y la plegaria, me maravillo de ver restablecerse cada vez la complejidad de las negativas, las responsabilidades, los dones, las tristes confesiones, las frágiles mentiras, los apasionados compromisos entre mis placeres y los del Otro, tanto vínculos irrompibles y que sin embargo se desatan tan pronto.

El juego misterioso que va del amor a un cuerpo al amor a una persona me ha parecido lo bastante bello como para consagrarle parte de mi vida. Las palabras engañan, puesto que la palabra placer abarca realidades contradictorias, comporta a la vez las nociones de tibieza, dulzura, intimidad de los cuerpos, y las de violencia, agonía y grito. La obscena frase de Posidonio sobre el frote de dos parcelas de carne -que te he visto copiar en tu cuaderno escolar como un niño aplicado- no define el fenómeno del amor, así como la cuerda rozada por el dedo no explica el milagro infinito de los sonidos. Esa frase no insulta a la voluptuosidad sino a la carne misma, ese instrumento de músculos, sangre y epidermis, esa nube roja cuyo relámpago es el alma.

Reconozco que la razón se confunde frente al prodigio del amor, frente a esa extraña obsesión por la cual la carne, que tan poco nos preocupa cuando compone nuestro propio cuerpo, y que solo nos mueve a lavarla, a alimentarla y, llegado el caso, a evitar que sufra, pueda llegar a inspirarnos un deseo tan apasionado de caricias, simplemente porque está animada por una individualidad diferente de la nuestra y porque presenta ciertos lineamientos de belleza sobre los cuales, por lo demás, los jueces nunca se han puesto de acuerdo. Aquí la lógica humana se queda corta, como en las revelaciones de los Misterios. Y no se ha engañado la tradición popular que siempre vio en el amor una forma de iniciación, uno de los puntos de contacto de lo secreto y lo sagrado.

La experiencia sensual se asemeja además a los Misterios, en que la primera aproximación produce en el no iniciado el efecto de un rito más o menos aterrador, escandalosamente alejado de las funciones familiares del sueño, del beber y comer... objeto de bromas, de vergüenza o de terror. Al igual que la danza de las ménades o el delirio de los coribantes, nuestro amor nos arrastra a un universo diferente, donde en otros momentos nos está vedado penetrar, y donde cesamos de orientarnos tan pronto el ardor se apaga o el goce se disuelve. Clavado en el cuerpo querido como un crucificado a su cruz, he aprendido algunos secretos de la vida que se embotan ya en mi recuerdo, sometidos a la misma ley que quiere que el convaleciente, una vez curado, cese de reconocerse en las misteriosas verdades de su mal, que el prisionero liberado olvide la tortura, o el vencedor ya sobrio la gloria.

He soñado a veces con elaborar un sistema de conocimiento humano basado en lo erótico, una teoría del contacto en la cual el misterio y la dignidad del prójimo consistirían precisamente en ofrecer al Yo el punto de apoyo de ese otro mundo. En una filosofía semejante, la voluptuosidad sería una forma más completa, pero también más especializada, de este acercamiento al Otro, una técnica al servicio del conocimiento de aquello que no es uno mismo.

Aun en los encuentros menos sensuales, la emoción nace o se alcanza por el contacto: la mano un tanto repugnante de esa vieja que me presenta un petitorio, la frente húmeda de mi padre agonizante, la llaga de un herido que curamos. Las relaciones más intelectuales o más neutras se operan asimismo a través de este sistema de señales del cuerpo: la mirada súbitamente comprensiva del tribuno al cual le explicamos una maniobra antes de la batalla, el saludo impersonal de un subalterno a quien nuestro paso fija en una actitud de obediencia, la ojeada amistosa del esclavo cuando le doy las gracias por traerme una bandeja, o el mohín apreciativo de un viejo amigo frente al camafeo griego que le ofrecemos.

En el caso de la mayoría de los seres, los contactos más ligeros y superficiales bastan para contentar nuestro deseo, y aun para hartarlo. Si insisten, multiplicándose en torno de una criatura única hasta envolverla por entero; si cada parcela de un cuerpo se llena para nosotros de tantas significaciones trastornadoras como los rasgos de un rostro; si un solo ser, en vez de inspirarnos irritación, placer o hastío, nos hostiga como una música y nos atormenta como un problema; si pasa de la periferia de nuestro universo a su centro, llegando a sernos más indispensable que nuestro propio ser, entonces tiene lugar el asombroso prodigio en el que veo, más que un simple juego de la carne, una invasión de la carne por el espíritu."

 

Traducción al griego del francés por Ioánnas Jatzinikólis (1975):

Οι κυνικοί και οι ηθικολόγοι συμμαχούνε για να κατατάξουνε τις ηδονές του έρωτα στις λεγόμενες χυδαίες ηδονές, ανάμεσα στην απόλαυση του πιοτού και του φαγητού, αναγορεύοντάς τες σύγχρονα λιγότερο απαραίτητες, τη στιμγή που, όπως μας βεβαιώνουν, μπορεί να κάνει κανείς και χωρίς αυτές. Από τον ηθικολόγο τα περιμένω όλα, αλλά παραξενεύομαι που γελιέται ο κυνικός. Ας δεχτούμε πως πόσο οι μεν, όσο και οι δε, ή φοβούντε τα δαιμόνια τους, ή τους αντιστέκονται, ή τότε τους παραδίδονται και γι ‘αυτό αγωνίζονται να εξευτελίσουν την ηδονή τους πασχίζοντας να την απογυμνώσουν από την τρομακτική σχεδόν δύναμή της, κάτω από την οποία υποκτύπτουν, και το παράξενο μυστήριο της, μέσα στο οποίο αισθάνονται σα χαμένοι. Θα πίστευα σ’ αυτή την εξομοίωση του έρωτα με τις καθαρά φυσικές ηδονές (αν παραδεχτούμε πως υπάρχουν τέτοιες) την ημέρα που θα έβλεπα ένα λιχούδι να κλαίει από ηδονή μπροστά στο αγαπημένο πιάτο του, όπως κλαίει ένα εραστή απάνω σ ‘ένα νεαρό ώμο.  

Απ ‘όλα τα παιχνίδια μας, είναι το μόνο που κινδυνεύει ν’ αναστατώσει την ψυχή μας, το μόνο στο οποίο ο παίκτης παραδίνεται στο ντελίριο του κορμιού του. Δεν είναι απαράιτητο η’ απαρνηθεί ο πότης τα λογικά του. Ο εραστής όμως που διατηρεί τα δικά του δεν υπακούει ως το τέλος στο θεό του. Η αποχή, όπως και η κατάχρηση, δε δεσμεύουνε παρά μονάχα τον άνθρωπο. Με την εξαίρεση του Διογένη, που οι περιορισμοί του και το είδος της λογικής του τον κάνανε να πρεσβεύει το «μη χείρον βέλτιστον», κάθε αισθησιακό διάβημα μας φέρνει αντιμέτωπους με την παρουσία του Άλλου, μας παγιδεύει μέσα στις απαιτήσεις και στις δουλείες της επιλογής.

Δεν ξέρω σε ποιά άλλη περίπτωση αποφασίζει ο άνθρωπος για αιτίες τόσο απλές και τόσο αναπόφευκτες, πού άλλου ζυγίζεται το επιλεγμένο αντικείμενο με τέτοια ακρίβεια στο ακαθόριστο βάρος του της απόλαυσης, πού έχει περισσότερες ευκαιρίες να ζυγίσει γυμνή την ύπαρξη ο ερασιτέχνης των αληθειών. Ξεκινώντας από ένα ξεγύμνωμα ισοδύναμο με του θανάτου, από μιαν ταπείνωση ξανακλέπεται η ίδια η περιπλοκή των αρνήσεων, των συναλλαγών, οι φτωχές εκμυστηρεύσεις, τα εύθραυστα ψέμματα, οι εμπαθείς συμβιβασμοί ανάμεσα στην ηδονή μου και στην ηδονή του Άλλου, τα τόσα δεσμά που είναι αδύνατο να σπάει κανείς μόνος του, αλλά που λύνονται παρ’ όλ’ αυτά τόσο γρήγορα.

Αυτό το μυστηριώδες παιχνήδη που προχωρεί από τον έρωτα ενός κορμιού στον έρωτα ενός ανθρώπου, μου είχε φανεί αρκετά όμορφο γιά να τού αφιερώσω ένα μέρος της ζωής μου. Οι λέξεις μάς ξελεγάνε, όταν η λέξη «ηδονή» κρύβει αντιφατικές πραγματικότητες, όταν περιλαμβάνει, σύγχρονα, τις έννοιες της ζεστασιάς, της γλυκύτητας, της αγωνίας και του σπαραγμού. Η μικρή ασέμνη φράση του Ποσειδώνιου γύρο από την τριβή δύο μορίων σάρκαςσ, που σ’ έχω δει ν’ αντιγράφεις με μια επιμέλεια φρόνιμου παιδιού στα σχολικά σου τετράδια, δεν προσδιορίζει το φαινόμενο του έρωτα όχι περισσότερο απ’ όσο μια χορδή που αγγίζουμε με το δάχτυλο εξηγεί το φαινόμενο του ήχου. Δεν προσβάλλει τόσο την υδονή, όσο την ίδια τη σάρκα, αυτό το όργανο το φτιαγμένο από μυς, αίμα κι επιδερμίδα, αυτό το άλικο σύννεφο που έχει γι’ αστραπή του την ψυχή.

Κι ομολογώ πως το λογικό σαστίζει μπροστά στο θαύμα αυτού του ίδιου του έρωτα, μπροστά σ’ αυτή την αλλόκοτη ιδεοληψία που τα φέρνει έτσι ώστε αυτή η ίδια η σάρκα μας, που μας απασχολεί τόσο λίγο αν και συνθέτει το ίδιο μας το κορμή, που δε μάς ανησυχεί παρά μονάχα γιά να την πλύνουμε, να τη θρέψουμε, κι αν είναι δυνατόν, να την εμποδίσουμε να υποφέρει, μπορεί και μάς εμπνέει ένα τόσο δυνατό πάθος γιά χάδια, μόνο και μόνο γιατί διεγείρεται από μιαν προσωπικότητα διαφορετική από τη δική μας, ή γιατί αντιπροσωπεύει κάποια σχήματα καλλονής, πάνο στα οποία, άλλωστε, οι καλλήτεροι κριτές δεν συμφωνούμε. Εδώ, η ανθρώπινη λογική μένει απόξω, όπως και στις αποκαλύψεις των Μυστηρίων. Η λαϊκή παράδοση δε γελάστηκε, όταν έβλεπε πάντα στον έρωτα μια μορφή μύησης, ένα από τα σημεία συνάντησης του μυστικού με το ιερό.

Η σεξουαλική εμπειρία παραβάλλετε ακόμα με τα Μυστήρια, γιατί η πρώτη της επαφή δημιουργεί στον αμύητο την εντύπωση ενός τυπικού λίγο πολύ τρομακτικού, που το χωρίζει μια σκανδαλώδης απόσταση από τις καθημερινές λειτουργές του ύπνου, του πιστού και του φαγητού, και γίνεται αντικείμενο αστεϊσμών, ντροπής ή τρόμου. Ίδια με το χορό των Μαινάδων ή με το ντελίριο των Κορυβάντων, ο έρωτας μας μάς σέρνει σ’ ένα διαφορετικό σύμπαν, στο οποίο μάς απαγορεύεται να φτάσουμε σ’ άλλους καιρούς και στο οποίο παύουμε να προσανατολιζόμαστε μόλις σβυστεί η όρμη και λυθεί η μαγεία της απόλαυσης. Καρφωμένος πάνω στο αγαπημένο κορμί σαν ένας σταυρωμένος πάνω στο σταυρό του, διδάχτηκα μερικά μυστικά γύρω από τη ζωή που αμπλύνονται κιόλας μέσα στη θύμησή μου, υπακούοντας στον ίδιο νόμο που θέλει να παύει ο άρρωστος μόλις γιατρευτεί να ξαναβρίσκεται μέσα στις μυστηριώδεις αλήθειες των δεινών του, ο φυλακισμένος να ξεχνάει το μαρτύριό του μόλις ελευθερωθεί και ο θριαμβευτής να ξεμεθάει από τη δόξα του.

Ονειρεύτηκα μερικές φορές, να επεξεργαστώ ένα σύστημα ανθρώπινης γνώσης με βάση το ερωτικό στοιχείο, μια θεωρία της επαφής, που να παρουσιάζει το μυστήριο και την αξιοπρέπεια του άλλου σαν τον μοχλό κάποιου άλλου κόσμου που προσφέρεται στο Εγώ μας. Η ηδονή, σύμφωνα μ’ αυτή τη φιλοσοφία, θα ήτανε ένα πληρέστερο αλλά και πιό εξειδικευμένο σχήμα προσέγγισης του Άλλου, μια ακόμα τακτική στην υπηρεσία της γνώσης εκείνου που δεν είμαστε εμείς.

Ακόμα και σε λιγότερο αισθησιακές περιπτώσεις, στην επαφή γεννιέται ή σκοτώνεται η συγκίνηση. Στο κάπως απωθητικό χέρι αυτής της γριάς που μου τείνει την αιτησή της, στο υγρό μέτωπο του πατέρα μου μέσα στην αγωνία, στην πλυμένη πληγή ενός πληγομένου. Ακόμα και οι πνευματικότερες, ή οι πιό ουδέτερες σχέσεις, εδραιώνονται σ’ αυτά τα σινιάλα του σώματος: το βλέμμα του νεαρού χιλίαρχου που φωτίζεται ξαφνικά, ενώ του εξηγώ μια μανούβρα σε κάποιο πρωινό μάχης, ο απρόσωπος χαιρετισμός κάποιου κατότερου που το πέρασμά μας πετρώνει σε στάση υπακοής, η φιλική ματιά τού σκλάβου που ευχαριστώ γιατί μου έφερε κάποιο δίσκο, ή, μπρωστά στον ελληνικό καμέο που του προσφέρω, ο επιδοκιμαστικός μορφασμός κάποιου παλιού φίλου.

Με τα πιό πολλά πλάσματα, και οι πιό αέρινες και οι πιό επιπόλαιες απ’ αυτές τις επαφές, είναι υπεραρκετές γιά να ικανοποιήσουν την επιθυμία μου ή γιά να την ξεπεράσουνε κιόλας. Όταν το παραμικρό μόριο ενός σώματος φορτώνεται γιά μάς με όσα συνταρακτικά νοήματα έχουν τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου, όταν ένα απλό πλάσμα, αντί να μάς εμπνεύση το πολύ πολύ την οργή, την απόλαυση ή την πλήξη, μας καταδιώκει σαν μελωδία και μας βασανίζει σαν πρόβλημα, όταν περνάει από την περιφέρεια του σύμπαντός μας στο κέντρο του, όταν μας γίνεται τέλος πιό απαραίτητο κι από τον εαυτό μας, τότε το εκπληκτικό θαύμα, στο οποίο εγώ βλέπω περισσότερο την κατάκτηση της σάρκας από το πνεύμα παρά ένα απλό παιχνίδι της σάρκας, έχει συντελεστεί.